Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB) özellikle dikkat alanında olmak üzere bilişsel ve davranışsal sorunlara yol açar. DEHB nörobiyolojik bir hastalıktır. Beynin çalışmasındaki ve kimyasal dengesindeki bozukluktan kaynaklanır. Psikolojik ve fizyolojik faktörler, rahatsızlığı tetikleyebilir. Dikkat eksikliği, odaklanmada ve öğrenmede zorluklar meydana getirir. Hiperaktivite, aşırı hareketliliği ve dürtüselliği ifade eder. Belirtiler çocukluk döneminde başlar. Yetkişkinlik döneminde azalmakla birlikte belirtiler devam edebilir veya başka psikiyatrik bozukluklara evrilebilir. Erken teşhis ve uzunlamasına takip çok önemlidir.
Hiperaktivite okul öncesi belirlenebilirken, dikkat eksikliği daha çok akademik sürecin başladığı dönemlerde tespit edilir. DEHB akademik başarıyı en çok etkileyen çocukluk dönemi psikiyatrik bozuklukların başında gelir.
DEHB’li bireyler yaşıtlarından farklı bilişsel ve davranışsal özelliklere sahiptir. Özellikle akademik performans gereken durumlarda dikkati odaklayamama, sürdürememe ve yönlendirememe sorunları görülür. Çok hareketlidirler ve dürtüsel davranışları yıkıcı olabilmektedir. Çeşitli durumlara yoğun ilgisizlik veya ilgi duyulabilirler. DEHB’liler karşısında duyarlı olmak gerekir. Dışlayıcı tavırlar, problemin etkilerini artırabilir. DEHB’li çocukların topluma entegre edilmesi, erken teşhis, profesyonel destek ve aile sevgisiyle mümkündür.
DEHB SIKLIĞI NEDİR?
DEHB ergen ve çocuklarda üzerinde en çok çalışma yapılan bozukluktur. Buna rağmen çoğu vakanın tam nedeni bilinmemektedir. Çocukların %5-7’sini etkilemektedir. Farklı sınıflandırma ve tanılama araçları kullanıldığında bu oran bir miktar azalmaktadır. DEHB erkek çocuklarda kız çocuklarına göre üç kat fazla görülür. Çocukluğunda DEHB teşhisi konulan kişilerin %30-50 kadarı yetişkinlikte semptomları göstermeye devam eder.
DEHB KLİNİK GÖRÜNÜMÜ NASILDIR?
DEHB iki ayrı klinik semptom örüntüsü şeklinde görülür. Bunlar dikkat eksikliği ve hiperaktivite semptomlarıdır. İki klinik özellik birlikte görülebildiği gibi ayrı ayrı da tek başına klinik tabloya hakim olabilmektedir. Tanı için iki klinik özelliğin birlikte görülme zorunluluğu yoktur. Hangi klinik belirtiler baskın ise, o özelliklerle giden DEHB denir. Mesala dikkat eksikliği ile giden DEHB gibi. Dikkat eksikliği veya hiperaktiviteden birinin baskın olduğu durumlara da sıklıkla rastlanır.
Dikkat eksikliği sorumluluğu olan işleri yarıda bırakma, bitirememe ve görevlerini erken terk etme şeklinde görülür.
Hiperaktive ise sakin olmayı gerektiren durumlarda aşırı huzursuz olma şeklindedir. Çevrede koşma, atlama, oturması gerektiğinde yerinden kalkma, aşırı konuşma, gürültücülük, oturduğu yerde kıpırdanıp durma şeklinde kendini gösterir.
Dürtüsellik ise kurallara uymama, disiplinsizlik ve sıkça kazaya uğramalarına neden olan belirti kümesidir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Sebepleri Nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu neden olur sorusunu yanıtlayabilecek faktörler şunlardır:
- Kalıtım: Anne ve babaya ait gen kodları, hastalık için zemin hazırlar.
- Nörobiyolojik sebepler: Beyin kimyasının değişimine yol açar.
- Yanlış dozla yapılan aşılar: Aşı, bebeklik çağı itibarıyla vücuda çeşitli maddeleri dahil eder. Bebeklik ve çocukluk döneminde yapılan yüksek dozlu aşılar, beyin kimyasallarını olumsuz etkileyebilir.
- Madde kullanımı: Uyuşturucu kimyasallar, vücudun hormon dengesini bozar. Nörobiyolojik sağlığı sarsacak düzeydeki kullanım, zamanla DEHB oluşturabilir.
- Psikososyal sebepler
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Belirtileri Nelerdir?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu belirtileri farklı yaş gruplarında benzerdir. Semptomların kolay gözlenebildiği kitle ilkokul çocuklarıdır. Akranlarıyla bir araya gelen çocukların psikolojik ve fizyolojik rahatsızlıkları çabuk anlaşılabilir. Okul çağında belirginleşebilecek semptomlar şöyledir:
- Öğretmen komutlarını uyamamak.
- Ders sırasında kitaba, deftere, sıraya resim çizmek.
- Arkadaşlarına karşı fazla ilgisiz veya samimi olmak.
- Yüksek sesler çıkarmak.
- Anlaşılmaz cümleler kurmak.
- Kelime uydurmak.
- Sürekli el şakası yapmak.
- Ciddiyet gerektiren ortamlarda fazla hareketli olmak.
- Kanepe, yatak, dolap, sandalye üzerine çıkmak.
- Ders çalışma, film izleme, kitap okuma, iletişim kurma süreçlerini yarım bırakmak.
- Küçük nesnelerle uğraşıp etrafı önemsememek.
- Çevredekilere empatiyle yaklaşamamak.
- Saygı kurallarını ihlal etmek.
- Sorumluluk kabul etmemek.
Yetişkinlerde Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Görülür mü?
Halk arasında DEHB çocuklara özgü sanılabilir. Bazı yetişkinler de dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu yaşar. Küçük yaş gruplarını öne çıkaran şey, belirtileri saklayamamalarıdır. Doğal davranan küçük çocukların şahsi eğilimleri kolay saptanır.
Ahlak kuralları ve toplum normlarını benimsemek zorunda kalmış büyük bireyler; DEHB semptomlarını başarıyla gizleyebilir. Yetişkinlerde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu belirtileri şunlardır:
- Uzun süreli faaliyetlerden zevk almamak.
- Kavgacılık.
- Keyfe yoğun düşkünlük.
- Heyecan halinde ses tonunu ayarlayamamak.
- Devamlı bir şeyle uğraşmayı istemek.
- Keyif verici maddeler kullanmak.
- Yaşına uygun olmayan el şakalarını fazla yapmak.
- Faaliyetlerden çabuk sıkılmak.
- Eşyalarını sık kaybetmek.
- Gündelik işleri aksatmak
- İş hayatında ardışık hatalar yapmak.
- Disiplin kurallarına alışamamak.
- Asosyallik.
Hangi Bölüm Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile İlgilenir? Teşhis Nasıl Koyulur?
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğuna kim bakar sorusu da önemli bir gündemdir. DEHB’nin tanısını sadece psikiyatrist ve çocuk psikiyatrisi uzmanları (tıp doktoru) koyar. Tedavi sürecinde danışanın ihtiyacını da (ilaç, terapi vb) doktoru belirler. İhtiyaç belirlendikten sonra çocuk terapistleri ve danışmanları ile ortak çalışma yürütülerek tedavi sürecinin takibi yapılır.
DEHB tanısını koyan bir test yoktur. Teşhis ve tanı tamamen doktorun gözlemi, aileden alınan öykü ve öğretmenin geri bildirimi sonucu konulur.
DEHB teşhisi konulması için belirtilerin 12 yaşından önce görülmesi, en az 6 ay boyunca devam etmesi ve en az iki alanda (okul, ev, sorumluluk, oyun vb.) probleme sebep olması gerekir.
Ev, okul, işyeri hayatına ve sosyal eğilimlere dönük bilgi toplanır. Kişinin tarafsız bilgi aktarması zordur. Onla aynı mekanı paylaşan kimseler tanı sürecinde yararlılık gösterir. Çocuk kitlesine teşhis koymak görece kolaydır. Dikkat gerektiren faaliyetler ve davranış eğilimlerine ilişkin formlar kullanılabilir. Hastalığı kesin teşhis eden fizyolojik bir metot yoktur.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Bireylere Nasıl Davranmalı?
İlk olarak DEHB’nun nörolojik temelleri olduğu unutmamalıdır. Hasta bilinçli olarak bu davranışları sergilememektedir. DEHB görülen bireyler rahatsızlıktan kaynaklı dikkatsiz ve dürtüsel davranırlar. Bu durumda çevresindekiler tarafından eleştiri alabilir, hatta istenmeyebilir. Kişilerarası ilişkileri, akademik ve iş yaşamı olumsuz yönde etkilenir. Şaka amaçlı da olsa, özelliklerine dair eleştiri yapmamak faydalıdır. Hasta, kusurlu, eksik hisseden bireyler toplumdan uzaklaşır.
Hiperaktivite, yoğun hareketlilik demektir. Çevreyi rahatsız edebilecek tavırların yanlış olduğu anlatılmalıdır. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuğa nasıl davranmalı diyenler, şiddetten uzak durmalıdır. Çocuklar için dikkat süresine uygun çalışma saatleri ayarlanmalıdır. Uyarılacağı zaman çocuk akranları ve diğer yetişkinlerle bir arada olmamalıdır. Kısa ve net sözcüklerle davranışındaki yanlış ifade edilmelidir.
Yetişkin bireyler, imaları ve sözsüz mesajları çabuk kavrayabilir. Sözleri ve davranışlarıyla etrafı uyaran DEHB’li yetişkin, kabul edilmek ister. İğneleyici tavır, kötü izlenime sebep olur. Ailesinde veya yakın çevresinde hiperaktif birey olanlar, bu kişiyle sportif faaliyetler yapabilir. Enerji atmak, DEHB’lilere iyi gelir. Koşu, bisiklet, uzakdoğu sporları, yüzme başlıca seçeneklerdir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Kendiliğinden Geçer mi?
DEHB nörobiyolojik bir hastalıktır. Beynin çalışmasındaki ve kimyasal dengesindeki bozukluk kendiliğinden geçmez. Fakat semptomlar azalabilir. Çocukluk döneminde aşırı hareketli, gürültücü ve kavgacı olan bireyler; yetişkinlikte dürtülerini kontrol edebilir. Tanı ve tedavi sürecinde en önemli etken erken teşhis ve doğru tedavidir.
DEHB’li kişinin işlevselliğini olumsuz etkilediği durumlarda medikal tedavi kullanılabilir. Medikal tedavi kullanımına karar vermek için psikiyatrist ve çocuk psikiyatristi bir hekimin değerlendirme yapması gerekir. Psikoeğitim ile hasta ve yakınları DEHB hakkında bilgilendirilir. Hastanın zorlandığı durumları çalışmak için psikoterapi planlanır. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu kontrol altına alınabilecek bir sorundur.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Nasıl Tedavi Edilir?
DEHB’de uyarıcı ilaçlar çok sık kullanılan medikal tedavi yöntemidir. Uyarıcı ilaç tedavisi genellik okula başladıktan sonra kullanılır. Okul öncesi hiperaktivite çok şiddetliyse düşük dozda antipsikotik ilaç kullanımı önerilmektedir. Metilfenidat en yaygın kullanılan uyarıcıdır. DEHB’nda yararlı olan diğer tedavi yöntemleri:
• Psikoeğitim ve anne-baba eğitimi
• Öğretmenlerin eğitimi
• Bilişsel davranışçı terapi
• Destek gruplarıdır